door Susan Throckmorton

Sinds het midden de 19^de eeuw maakte papierknipwerk een belangrijk deel uit van de opvallende ontwikkeling in het versieren van de huizen op het PooIse platteland. Het waren de voor ons bekende, in lagen gekleurd papier geknipte motieven: bloemen, hanen en andere vogels, scènes uit het boerenleven, sterren en levensbomen die de wanden en de balken van de boerenhuizen versierden. Verrassend is het om te ontdekken dat dit niet de oudste Poolse papierknipsels of wycinanki zijn. De oudste vermelding van papierknipsels in Polen is in een document uit 1830 waar gesproken wordt over gordijnen van papier of ‘firanki’.

De oorsprong van papiergordijnen is niet duidelijk. Aan het begin van de 19^de eeuw werd steeds meer papier gebruikt en door nieuwe papiermolens werd hierin voorzien. Misschien kwam het idee doordat fabrieksmatig papiergordijnen en gedecoreerd kastpapier of ‘zabki’ werd gemaakt. Een andere mogelijkheid is de invloed van door snijmachines gemaakte inkepingen in kastplanken. Daarnaast is er een aanwijzing dat de idee kwam van Joodse straathandelaren die vanaf ongeveer 1780 langs de deur kwamen en papier verkochten. Hoewel deze datum laat is, hebben de Joden ongetwijfeld hun bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de papieren gordijnen. Joden die al gevestigde papierknippers waren in hun gemeenschappen in Polen, verkochten, met hun drang om te handel te drijven, niet alleen papier aan hun klanten, maar ook ideeën hoe je papier in het dagelijks leven kunt gebruiken.

De oudste gordijnen werden ‘wstazki’ of ‘linten’ genoemd en werden geplakt op spiegels of schilderijlijsten, van vaak heilige afbeeldingen. Behalve als versiering hadden ze ook het praktische nut om een beschadiging in prent of spiegel te verbergen. Zij werden eerst gemaakt van dun wit papier, later van gekreukt en later gladgestreken vloeipapier. Gewoonlijk werden twee strips papier van dezelfde afmeting, bovenin met een touwtje vastgebonden.

Zowel boven- als onderkant met een kartelrandje, of geschulpt. De onderkant werd versierd met rijen knipwerk.

Aan het eind van de 19^de eeuw en begin van de 20^ste eeuw werden de linten niet langer samengebonden met een touwtje, maar werd de strip plat opgeplakt.

In de eerst helft van de 19^de eeuw hadden de boerenhuizen ook papieren gordijntjes voor de ramen. Opengewerkte patronen werden samengesteld op verschillende manieren tussen driehoeken, kruisen, cirkels, ellipsen, harten en vierkanten en ook uitgeknipt langs de vouwen van grote rechthoeken van wit vloeipapier.

Deze ‘lege’ of negatieve motieven werden vervolgens uitgebreid met bloemen, dieren, vogels, cupido’s, fruit, rozetjes etc. die positief geknipt werden dus in papier aanwezig waren.

De gewoonte om de ramen te versieren met papieren gordijntjes heeft lange tijd voortgeduurd, de variatie in motieven bleef, maar de rangschikking onderging een verandering omdat de papierknippers meer technisch onderlegd werden. Deze verbetering in techniek, zowel in vouwen als in knippen langs een vouwlijn vormde de basis van het kleurrijke ‘wycinanki’ dat later ontstond en waar we meer vertrouwd mee zijn.

Tegenwoordig zijn papieren gordijntjes iets uit het verleden, hoewel zij nog steeds in de ‘skansen’, de openluchtmusea in Polen, de ramen van de boerenhuisjes opluisteren. Het is altijd weer een prachtig gezicht de patronen van de gordijntjes door de zon op het meubilair en de vloer van de huisjes te zien.

Aan het eind van dit artikel laten patronen voor gordijntjes zien die gekopieerd zijn uit een Pools boek uitgegeven in 1924. Het is zeldzaam om deze voorbeelden te vinden.

Het afgebeelde knipwerk:
Titelknipwerk: Halina Oledzka, ‘Z Badan nad Wycinanka Kurpioska, Polish Sztuka Ludowa
Papiergordijn in een Pools openluchtmuseum
1, 4 en 5: Alexander Blachowski, Polska Wycinankow, Ludowa
2 en 3: Halina Oledzka, ‘Z Badan nad Polska Wycinanka Kurpiosa, Polish Sztuka Ludowa
6: Josef Grabowski, Wycinanka Ludowa

Bibliografie
Blachowski, Alexander, Polska VVycinankow Ludowa, Torun, Muzeum Etnograficzne w Torunu, 1986
Grabowski, Jozef, Wycinanka Ludowa, Warszawa, Wydawnictwo ‘Sztuka’, 1955
Oledzka, Halina, ‘Z Badan nad Wycinanka Kurpioska’, Polish Sztuka Ludowa, 1964m no. 3, pp 159‑178
Potlitcht, Henryk, Methodyczna Nauczanie Wycinanki, Krakow, Drukarnia Polska Francsiska, Zemanka w Krakowie, 1924
Samsel, Maria, Wycinanka Kurpiowska, Ostroleka, Muzeum Okregowe w Ostrolece, 1988

Voorgaande tekst is een vertaling door Joke Verhave van een artikel uit: FirstCut, het blad van het gilde van Amerikaanse papierknippers, vol 21, nr 1, op verzoek van de redactie van de Knip‑Pers.

In de Knip­‑Pers aug 2004 hebben we een verhaaltje geschreven over knipwerk in het huishouden. De oude PooIse gordijntjes zijn hier ingewikkelde voorlopers van. Ook onze klokkenkleedjes (Jeanette Pasterkamp heeft hierover geschreven en onze leden gestimuleerd tot het maken ervan.), zitten in deze hoek van het knipwerk.

Joke en Jan Peter Verhave

Noot redactie:
Dank aan Susan Trockmorton (auteur) en redactie van FirstCut voor toestemming tot gebruik in de Knip‑Pers 2006-3