Diersymbolen, deel 2

De aap
Een aap is zeer amusant,
vooral in zijn geboorteland,
en heeft in zijn jeugd veel grappiger manieren
dan de meeste jongelui onder de dieren.
Daar is altijd groot dispuut geweest
of een aap eigenlijk een mensch is of een beest;
en dat verwondert ons ook niet,
daar men zooveel apen onder de menschen ziet.
Uit: De gedichten van den Schoolmeester, 1859.

 Veel dieren hebben eigenschappen, die aan de mens doen denken, daarom wordt het dier als symbool voor die menselijke eigenschap gebruikt. Andere dieren kunnen mensen nadoen of napraten, zoals de aap of de papegaai. We geven de medemens dan een dierlijke eigenschap, we noemen een naprater een papegaai en wie een ander nadoet is een na-aper. Van enkele dieren wordt hieronder de symbolische betekenis beschreven.

De aap
Apen zijn de hoogst ontwikkelde zoogdieren met de relatief grootste hersenen. Er zijn 200 soorten, waarvan de hoogst ontwikkelden in groepen leven. Bij de mensapen zien we de neiging tot monogamie en gezinsvorming. De wijfjes brengen jaarlijks een jong ter wereld, dat door de moeder aan de borst wordt meegedragen. In de oudheid waren er al verschillende soorten apen bekend, die gedresseerd in theaters werden tentoon gesteld. “Aap” was een scheldnaam en het symbool voor boosaardigheid en lelijkheid. In het oude Egypte werden apen met eerbied behandeld. Er werd gezegd dat ze de menselijke spraak verstonden en goedleerser waren dan menige menselijke leerling. Het krijsen van de bavianen in de ochtendschemering werd gezien als een gebed van de vrome dieren voor de zonnegod. De god van de wijsheid Thot werd soms als een wijze oude mantelbaviaan afgebeeld.

In het oude Indië was de aap een heilig dier. Hij is het symbool van kracht, trouw en opoffering. In China werden apen met eerbetoon omringd. De Zuid-Chinezen vertelden trots afkomstig te zijn van apen-voorouders, die bij ontvoerde mensenvrouwen kinderen hadden verwekt.
Beroemd is de aap Soen Woek’oeng, die de boeddhistische pelgrim Hsuan-tsang op zijn reis naar Indië vergezelt en daarbij grote heldendaden en streken uithaalt.
In de christelijke iconografie wordt de aap negatief afgeschilderd. Hij is een karikatuur van de mens en het symbool voor de dwaasheid, luiheid, begeerte en onkuisheid. Met een spiegeling de hand is de aap het symbool van ijdelheid. Een aap in ketenen geslagen is het beeld van de overwonnen duivel.

De drie Aziatische beeldjes van apen die de mond, ogen en oren dichthouden, worden populair “horen, zien en zwijgen” genoemd. Dit is niet juist, de betekenis is niets kwaads zien, horen en zeggen. De apen zijn oorspronkelijk door de goden. als boodschappers naar de mensen gestuurd om hun doen en latente bespioneren. Als amulet ertegen zijn ze blind, doof en stom afgebeeld.
In Japan heten deze drie beeldjes ‘saroe’, dat zowel aap als niet doen betekent, het is een symbool voor het afwenden van slechte daden.

Kameel
Tot de familie van de kamelen behoort zowel de eenbultige dromedaris als de tweebultige kameel. Reeds 6000 jaar ge leden werd de kameel tot huisdier gemaakt in Midden-Azië. Kamelen kunnen meer dan 40 jaar oud worden.
De kameel heeft in de symboliek een tweeledige betekenis. Voor de woestijn- en steppe-bewoner is de kameel een nuttig dier, hij heeft weinig water en voedsel nodig, de vetbulten bevatten reservevoedsel, zodat enkele distels, dorens en plantenwortels voldoende zijn. Toch kan hij met een vracht van 250 kg 12 uur achtereen een tempo van ongeveer 4 km per uur volhouden. Van het haar van de kameel worden kleding stukken gemaakt en de mest wordt gebruikt als brandstof. De kameel maakt de steppen en woestijnen voor de mens begaanbaar. Hij is het symbool voor matigheid en nuchterheid.
De kerkvader Augustinus zag de kameel als een symbool van de christen, die zijn lasten deemoedig draagt De kameel maakt echter ook een hoogmoedige indruk, en heeft soms een slecht humeur, zodat hij ook het symbool is voor arrogantie en eigenzinnigheid. Hij accepteert alleen draagbare lasten en is daarom het zinnebeeld van het onderscheidingsvermogen. Wie niet met het dier kan omgaan verwijt hem luiheid De kameel kan gehoorzaam knielen en is daarom ook een beeld van gehoorzaamheid.
Van de drie koningen wordt algemeen aangenomen dat zij op kamelen reden, de kameel is dan een verwijzing naar Azië en het oosten.

Papegaai
De papegaai behoort tot een vogelfamilie met 326 soorten, die allen een grote kop, korte hals, sterk gekromde haaksnavel en grijptenen hebben. Zij bootsen diverse geluiden na, onder andere de menselijke stem. Reeds in het jaar 300 voor Chr. was de papegaai bekend en werd geïmporteerd van uit India. Hij werd gezien als taalnabootser en was het symbool van de geesteloos babbelende redenaar.

In de middeleeuwen gold een papegaaien snavel als amulet tegen de koorts. Als de vogel op afbeeldingen van het paradijs voorkomt, is dat omdat hij de naam van Eva heeft leren uitspreken. De omkering ervan, Ave, is de groet van de engel aan Maria, de moeder van Jezus. Door Eva is de zonde in de wereld gekomen; Jezus, de zoon van Maria, heeftt de zonden der wereld gedragen. Een papegaai in een liefdeskooi betekent onderdanigheid van “de vrouw aan haar man”. De papegaai is het symbool van napraterij, babbelzucht en spraakzaamheid.

Ibis
De ibis was in het oude Egypte een vogel met een grote symbolische betekenis. werd “hibi” genoemd, de heilige Ibis. Hij was gewijd aan Thot, de god van de wijsheid. Een ibis werd gezien als de aardse verschijning van de god Thot, daarom werden ibissen gebalsemd en in stenen kruiken bijgezet in de graven. In de grafgrotten van Sakkara liggen miljoenen ibis-mummies. Volgens het volksgeloof is een ibisveer voldoende om een slang aan de grond te nagelen. Een ibisei schrikt alle wilde dieren af. Bij de joden was de ibis een onrein dier, omdat alle waadvogels tot de onreine dieren behoren. Toch wordt in het boek Job de vraag gesteld: “Wie verleende de ibis wijsheid…

Kraanvogel
Evenals een ibis kon een kraanvogel een slang verdelgen. In de oudheid werd de kraanvogel bewonderd om zijn onvermoeibaar vliegvermogen en een kraanvogelvleugel gold als een amulet tegen uit putting. De kraanvogel was het heilige dier van de godin van het gewas Demeter. Wanneer de kraanvogel met zijn trek begon, kondigde hij de lente aan en was zo het symbool voor vernieuwing. Het christendom maakte hem tot ‘symbool van de verrezen’ Christus en tot symbool voor waakzaamheid.

In de oud-chinese symboliek was Wo, de kraanvogel, een beeld voor lang leven, wijsheid, voorspoed en geluk. Een kraanvogel die naar de zon opstijgt geeft de wens aan om maatschappelijke carrière te maken. In Japan betekent de kraanvogel verhevenheid. In India is hij daarentegen het symbool van valsheid en arglist.

Paradaijsvogel
Over de paradijsvogel bestond tot in de 19e eeuw een fabel. De inboorlingen van Nieuw-Guinea en de Indonesische eilanden hadden de gewoonte om de huid van de dode vogels met veren en al af te stropen en zo te roken dat ze zonder poten en botten hun vorm behielden. De vogels werden verkocht naar Europa en werden daar voetloze paradijsvogels (Paradisea apoda) genoemd. Er werd verteld dat ze zich slechts met hemeldauw voedden, hun leven lang bleven zweven en vanaf hun geboorte rein waren. Daarom waren zij het symbool van onbezwaardheid, dicht bij God en ver van de wereld… In de 19e eeuw heeft een zoölogisch onderzoek een eind gemaakt aan, dit vreemde mysterie.

Door Rieny van Beek
Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1995-2

Gelezen:
Prisma van de Symbolen, Hans Biedermann.
Bijbelse encyclopedie, onder redaktievan Prof. Dr. W. H. Gispen e.a.

Illustraties:

  1. Evert Root Sr.
    2. Vogelhandelaar, Karl Fröhlich
    3. Johann August Eckert
    4. Rieny van Beek
    5. Bettina von Arnim
    6. Kraanvogel uit: Symbols, Signs en Signets, Ernst Lehner.
    7. Rieny van Beek, 21 x 28cm, geknipt naar ontwerp van Olga Furginson.
    8. Rieny van Beek, 15 x 30 cm.