door Rieny van Beek

In de oudheid werden dieren vereerd om bepaalde eigenschappen die zij bezaten. Sommige diersoorten werden heilig verklaard of tot godheid verheven.
In de Middeleeuwen was het dier een geliefd onderwerp in de letterkunde. Het kwam voor in het dierdicht, de dierfabel en de diernovelle. Het dier kreeg in deze verhaalvormen een menselijke karaktertrek toebedeeld, meestal een ondeugd, terwijl het verhaal moraliserend en satirisch was.
Heel bekend zijn de dierfabels van Jean de Lafontaine en de diernovelle Van den Vos Reinaerde. Een vijftal dieren zullen we eens nader bekijken.

De Kat
De kat was door de Eqyptenaren tot heilig dier verklaard en werd vaak in goud afgebeeld. Bekend was de kattegodin Bastet, veelal afgebeeld als een vrouw met een kattekop. Katten werden ook gemummificeerd.

Op een oude papyrusrol zijn muizen op strijdwagens te zien, die oorlog voeren tegen katten die zich in een vesting verschanst hebben. Een antieke versie van onze Tom en Jerrystrips. Vanuit Egypte kwam de kat naar Griekenland en Rome, waar ze beschouwd werd als attribuut van de godin Diana.

In het volksgeloof schreef men aan zwarte katten toverkracht toe. Ze werd gezien als helpster van de heks. Omdat de kat in het donker kon zien, werkte zij samen net de machten van de duisternis. Zij was het symbool van wellust en wreedheid. Bij de Kelten was de kat het symbool voor boze machten en werd daarom geofferd. De uitgestrooide as op het veld verjoeg het ongedierte.

In de heraldiek heeft de kat een positieve betekenis. Zij is het symbool voor listigheid hij het jagen op de buit, en vrijheid omdat een kat zijn eigen gang gaat en zich niet gemakkelijk laat op sluiten.

De Hond
De hond is het symbool voor trouw en waakzaamheid. Hij staat als vaker bij de poort van het hiernamaals. De Egyptische doodsgod Anubis had een hondekop; de hond was hier een gids voor de zielen in het dodenrijk.

Aan de ingang van een Romeins woonhuis kwam de hond als motief in de mozaïekvloer voor met de waarschuwing: “Cave Canem”, wacht u voor de hond.
In de Middeleeuwen werden honden vaak op grafstenen afgebeeld. Zij waren de trouwe metgezel van vazallen en echtgenoten. Eén van de deugden, de Trouw, werd afgebeeld als een persoon, die een sleutel of zegelring draagt en vergezeld wordt door een hond. Naar Joodse begrippen is de hond een scheldwoord voor heidenen; hij is onrein en verachtelijk, maar als waakhond wordt hij wel geduld.

Het Paard
Het paard is het symbool voor strijdlust, fierheid en trots. Hij is de belichaming van kracht, vurigheid en vitaliteit. Om zijn snelheid en springvaardigheid werd het paard in de oudheid gezien als zonnesymbool of als trekdier voor de hemelwagen van Apollo, Mithras en Elia.

De Germanen offerden paarden en hielden offermaaltijden waarop zij paardenvlees aten. Ook geloofden zij dat een paardenschedel op de huisgevel het ongeluk kon weren. Nadat zendelingen het christelijk geloof hier gebracht hadden, werden deze feesten verboden. Sindsdien wordt er hij ons nog steeds weinig paardenvlees gegeten.

De oude kerkvaders vonden het paard hoogmoedig en wellustig, omdat het begerig zou hinniken als het een vrouw zag.

In de christelijke symboliek heeft het paard op grafstenen de betekenis van de snelle levensloop naar het eeuwige doel. Het paard en zijn ruiter symboliseert de twee naturen van Christus: het paard is de menselijke natuur en de ruiter beeldt de goddelijke natuur uit.

Het stralend witte paard is een zinnebeeld van Christus als overwinnaar.

Op schilderijen van de kruisiging komen vaak Romeinen te paard voor. De paarden wenden hun hoofd af van de gekruisigde Christus en zijn zo het symbool voor het ongeloof van hun berijders.

De Leeuw
De leeuw wordt in de fabel de koning der dieren genoemd, hij is het symbool voor heerschappij. In Egypte werd de oorlogsgodin Sechmet afgebeeld als een leeuwin, wat duidt op kracht, sterkte en moed. De god Ré werd afgebeeld als een leeuwin met een zonneschijf op haar kop.

In de oudheid werden goden en helden als overwinnaars van leeuwen voorgesteld, en beeldden zo de overwinning van de mens op de natuur uit.

In de christelijke symboliek is de leeuw het symbool van de kracht van de stam van Juda. Ook heeft de leeuw hier de betekenis van de vijand, waartegen God bescherming kan bieden. Dit wordt verteld in het verhaal over Daniël in de leeuwenkuil. Een brullende leeuw is het symbool voor de duivel.

De leeuw als poortwachter betekent waakzaamheid. In Oost-Azië worden vaak twee leeuwen als poortwachters bij de ingang van een heiligdom geplaatst om deze plaats te beschermen.

In de Europese heraldiek komt de leeuw, naast de adelaar, het meeste voor. Hij wordt staand en dreigend afgebeeld, net een slank, hang lijf en rode klauwen en tong. Reeds in de Middeleeuwen werd de leeuw op wapens afgebeeld en had de betekenis van krijgshaftigheid en macht.

De Bij
In Egypte was de bij als hiëroglyfe het symbool van het koningschap.

In Chinese sprookjes hielpen bijen bij het vinden van de ware bruid. De bij was het beeld van de jonge minnaar, die van meisjesbloemen snoept. De winterslaap van de bij werd door de Grieken met de dood vergeleken, daarom was de bij het beeld voor de wederopstanding.

In de Griekse mythologie had de bij de betekenis van voorspoed. In de heraldiek is de bij het symbool voor ordelijkheid en ijver. In de christelijke symboliek is de bij een teken van de goede boodschap. De Paaskaars, het beeld van het licht van Christus, is gemaakt van bijenwas.

De bijenkorf is het beeld van een klooster of kerkelijke gemeenschap. Het motief komt veel voor in de heraldiek van de Rooms-Katholieke Kerk. Zo als de bijen in een korf ondergeschikt zijn aan de koningin en gezamenlijk een sterke en natuurlijke eenheid vormen, zo zijn de monniken in het klooster en de gelovigen in een kerk een ondeelbare eenheid en sterk in hun gemeenschappelijke gehoorzaamheid aan hun hoofd de abt, de bisschop en de Paus.

Gelezen:
Manfred Lurker, Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman, Prisma van de Symbolen.

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-3