door Rieny van Beek

In de oudheid werden dieren vereerd om bepaalde eigenschappen die zij bezaten. Sommige diersoorten werden heilig verklaard of tot godheid verheven.
In de Middeleeuwen was het dier een geliefd onderwerp in de letterkunde. Het kwam voor in het dierdicht, de dierfabel en de diernovelle. Het dier kreeg in deze verhaalvormen een menselijke karaktertrek toebedeeld, meestal een ondeugd, terwijl het verhaal moraliserend en satirisch was.
Heel bekend zijn de dierfabels van Jean de Lafontaine en de diernovelle Van den Vos Reinaerde. Een vijftal dieren zullen we eens nader bekijken.

De Kat
De kat was door de Eqyptenaren tot heilig dier verklaard en werd vaak in goud afgebeeld. Bekend was de kattegodin Bastet, veelal afgebeeld als een vrouw met een kattekop. Katten werden ook gemummificeerd.

Op een oude papyrusrol zijn muizen op strijdwagens te zien, die oorlog voeren tegen katten die zich in een vesting verschanst hebben. Een antieke versie van onze Tom en Jerrystrips. Vanuit Egypte kwam de kat naar Griekenland en Rome, waar ze beschouwd werd als attribuut van de godin Diana.

In het volksgeloof schreef men aan zwarte katten toverkracht toe. Ze werd gezien als helpster van de heks. Omdat de kat in het donker kon zien, werkte zij samen net de machten van de duisternis. Zij was het symbool van wellust en wreedheid. Bij de Kelten was de kat het symbool voor boze machten en werd daarom geofferd. De uitgestrooide as op het veld verjoeg het ongedierte.

In de heraldiek heeft de kat een positieve betekenis. Zij is het symbool voor listigheid hij het jagen op de buit, en vrijheid omdat een kat zijn eigen gang gaat en zich niet gemakkelijk laat op sluiten.

De Hond
De hond is het symbool voor trouw en waakzaamheid. Hij staat als vaker bij de poort van het hiernamaals. De Egyptische doodsgod Anubis had een hondekop; de hond was hier een gids voor de zielen in het dodenrijk.

Aan de ingang van een Romeins woonhuis kwam de hond als motief in de mozaïekvloer voor met de waarschuwing: “Cave Canem”, wacht u voor de hond.
In de Middeleeuwen werden honden vaak op grafstenen afgebeeld. Zij waren de trouwe metgezel van vazallen en echtgenoten. Eén van de deugden, de Trouw, werd afgebeeld als een persoon, die een sleutel of zegelring draagt en vergezeld wordt door een hond. Naar Joodse begrippen is de hond een scheldwoord voor heidenen; hij is onrein en verachtelijk, maar als waakhond wordt hij wel geduld.

Het Paard
Het paard is het symbool voor strijdlust, fierheid en trots. Hij is de belichaming van kracht, vurigheid en vitaliteit. Om zijn snelheid en springvaardigheid werd het paard in de oudheid gezien als zonnesymbool of als trekdier voor de hemelwagen van Apollo, Mithras en Elia.

De Germanen offerden paarden en hielden offermaaltijden waarop zij paardenvlees aten. Ook geloofden zij dat een paardenschedel op de huisgevel het ongeluk kon weren. Nadat zendelingen het christelijk geloof hier gebracht hadden, werden deze feesten verboden. Sindsdien wordt er hij ons nog steeds weinig paardenvlees gegeten.

De oude kerkvaders vonden het paard hoogmoedig en wellustig, omdat het begerig zou hinniken als het een vrouw zag.

In de christelijke symboliek heeft het paard op grafstenen de betekenis van de snelle levensloop naar het eeuwige doel. Het paard en zijn ruiter symboliseert de twee naturen van Christus: het paard is de menselijke natuur en de ruiter beeldt de goddelijke natuur uit.

Het stralend witte paard is een zinnebeeld van Christus als overwinnaar.

Op schilderijen van de kruisiging komen vaak Romeinen te paard voor. De paarden wenden hun hoofd af van de gekruisigde Christus en zijn zo het symbool voor het ongeloof van hun berijders.

Wapen met leeuwen, 24 x 30 cm

De Leeuw
De leeuw wordt in de fabel de koning der dieren genoemd, hij is het symbool voor heerschappij. In Egypte werd de oorlogsgodin Sechmet afgebeeld als een leeuwin, wat duidt op kracht, sterkte en moed. De god Ré werd afgebeeld als een leeuwin met een zonneschijf op haar kop.

In de oudheid werden goden en helden als overwinnaars van leeuwen voorgesteld, en beeldden zo de overwinning van de mens op de natuur uit.

In de christelijke symboliek is de leeuw het symbool van de kracht van de stam van Juda. Ook heeft de leeuw hier de betekenis van de vijand, waartegen God bescherming kan bieden. Dit wordt verteld in het verhaal over Daniël in de leeuwenkuil. Een brullende leeuw is het symbool voor de duivel.

De leeuw als poortwachter betekent waakzaamheid. In Oost-Azië worden vaak twee leeuwen als poortwachters bij de ingang van een heiligdom geplaatst om deze plaats te beschermen.

In de Europese heraldiek komt de leeuw, naast de adelaar, het meeste voor. Hij wordt staand en dreigend afgebeeld, net een slank, hang lijf en rode klauwen en tong. Reeds in de Middeleeuwen werd de leeuw op wapens afgebeeld en had de betekenis van krijgshaftigheid en macht.

Bijen op raat, 30 x 24 cm.

De Bij
In Egypte was de bij als hiëroglyfe het symbool van het koningschap.

In Chinese sprookjes hielpen bijen bij het vinden van de ware bruid. De bij was het beeld van de jonge minnaar, die van meisjesbloemen snoept. De winterslaap van de bij werd door de Grieken met de dood vergeleken, daarom was de bij het beeld voor de wederopstanding.

In de Griekse mythologie had de bij de betekenis van voorspoed. In de heraldiek is de bij het symbool voor ordelijkheid en ijver. In de christelijke symboliek is de bij een teken van de goede boodschap. De Paaskaars, het beeld van het licht van Christus, is gemaakt van bijenwas.

De bijenkorf is het beeld van een klooster of kerkelijke gemeenschap. Het motief komt veel voor in de heraldiek van de Rooms-Katholieke Kerk. Zo als de bijen in een korf ondergeschikt zijn aan de koningin en gezamenlijk een sterke en natuurlijke eenheid vormen, zo zijn de monniken in het klooster en de gelovigen in een kerk een ondeelbare eenheid en sterk in hun gemeenschappelijke gehoorzaamheid aan hun hoofd de abt, de bisschop en de Paus.

Gelezen:
Manfred Lurker, Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman, Prisma van de Symbolen.

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-3

Door Rieny van Beek

Het dier komt veel voor in spreekwoorden of gezegden, daarin wordt een eigenschap van het dier beschreven die van toepassing is op de mens. Enkele voorbeelden zijn: Zo sterk als een leeuw, zo mak als een lammetje. Zo sluw als een vos, zo koppig als een ezel. Zo wijs als een uil, zo listig als een slang. Zo trots als een pauw, zo vlug als een haas. Van een aantal dieren worden de eigenschappen en de symbolische betekenis daarvan nader bekeken.

afb. 1 Putten

Hert en Hinde
De symbolische betekenis van het hert is zachtmoedig en fier. Het afwerpen van het gewei en het weer aangroeien ervan geeft de kringloop in de natuur weer en is zo symbool voor het zich steeds vernieuwende leven.

In de Noorse mythologie komen vier herten voor, die grazen in de kroon van de wereldes ‘Yggdrasil’. Ze eten er de knoppen (uren), bloesems (dagen) en takken (jaargetijden) van af. Zij symboliseren hiermee het verstrijken van de tijd.

afb. 3 Epe

In het Chinees komt de klank voor het woord hert (lu) overeen met die voor rijkdom, daarom is het hert een symbool voor welgesteldheid.

In Japan is het hert het rijdier van de goden.

De oude Kelten geloven dat herten boodschappen overbrengen van de wereld van de goden naar die van de mensen.

In de heraldiek wordt vaak een hert op het wapen afgebeeld, het heeft dan de betekenis van zachtheid en soepelheid. Alleen het gewei op het wapenschild betekent kracht.

In de Middeleeuwen komen in de christelijke beeldhouwkunst en houtsnijkunst vaak herten voor. Een hert wat druiven van de wijnranken eet, is een symbool van de mens die op aarde reeds de hemelse genade proeft. Het hert dat naar water zoekt, is het beeld van de mens die God zoekt. Twee herten drinkend aan een waterbron, het symbool van Christus, is een symbool voor de doop. Herten worden daarom vaak af gebeeld op doopvonten.

Het hert is het attribuut van de Heilige Hubertus, schutspatroon van de jacht. Toen hij tijdens de jacht een groot hert achtervolgde, draaide deze zich om en Hubertus zag een groot lichtend kruis tussen zijn gewei.

De hinde is het symbool voor bevalligheid en snelheid.

In veel mythen is zij het symbool voor het vrouwelijk dierlijke dat demonisch van aard kan zijn, hoewel de hinde de indruk geeft een zacht wezen te zijn. De hinde komt vaak voor in oud-Europese sprookjes; hierin worden meisjes en jonge vrouwen in binden veranderd. De Heilige Egidius wordt vaak samen met een hinde afgebeeld.

afb. 7 Kesteren

Wolf en Wolvin
De wolf is het symbool van het kwade en de duivel; in de christelijke symboliek vormt hij een bedreiging voor de gelovigen, uitgebeeld als een schaapskudde. Een wolf in schaapskleren is het beeld van een valse profeet die erop uit is de eenvoudigen te verleiden.

Hoewel de wolf meestal een negatieve betekenis heeft, zijn er Heiligen die het verscheurende dier kunnen veranderen in een zachtaardig wezen, zoals Franciscus van Assisi en de Heilige Simpert van Augsburg; deze laatste zou een kind uit de muil van een wolf hebben gered en daarna de wolf gedwongen hebben het kind weer terug te geven aan zijn moeder.

In sprookjes komt de wolf voor als de boosdoener in dierengedaante, zoals in het sprookje ‘Roodkapje en de wolf’; of hij verandert als weerwolf in een bloeddorstig mens.

Bij de Romeinen was de wolf aan de oorlogsgod Mars gewijd; wanneer er een wolf gezien werd voor een veldslag, was dat een symbool van de komende overwinning.

In verschillende sagen wordt verteld van wolvinnen die kinderen zogen en grootbrengen. Hier is het gevaarlijke rootdier een beschermer van hulpelozen geworden. Verhalen over ‘wolfskinderen’ zijn bekend in India, China en Europa. Het bekendst is de sage van de tweeling Romulus en Remus die, nadat ze te vondeling waren gelegd, door een wolvin gezoogd werden. Toen zij volwassen geworden waren stichtten zij een nederzetting, die later de stad Rome zou worden.

afb. 4 Dantumadeel

De Vos
De Vos is het symbool van sluwheid en slechtheid. Zijn roodbruine kleur doet denken aan het vuur van de hel en daar om is hij een duivelssymbool.

In het Middeleeuwse dierenepos ‘Van den Vos Reinaerde’ worden de arglistige en boosaardige streken van Reintje beschreven. Ook enkele spreekwoorden geven de aard van de vos duidelijk weer, zoals: “Als de vos de passie preekt, boer pas op je kippen” en “de Vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken.

De vos heeft meestal een negatieve symbolische betekenis, toch is hij het attribuut van de Heilige Bonifatius.

afb.5 Skarsterlân

De Haas
Haas en konijn worden in de symboliek niet onderscheiden.

Donkere vlekken op de volle maan doen denken aan een springende haas, daarom is de haas een maandier in veel oude culturen, zoals bij de Indiase Boeddhisten, Kelten, Hottentotten, Azteken, Chinezen en het oude Egypte.

De haas is het symbool voor waakzaamheid, omdat hij altijd met zijn ogen open slaapt, vreesachtigheid, vruchtbaarheid, weerloosheid en snelheid. Als lente symbool komt de paashaas voor met een mand met eieren, symbool voor de vruchtbaarheid.

afb. 8 Venster van de Dom in Paderborn met drie hazen.

In de Christelijke symboliek worden soms drie hazen afgebeeld, waarvan de oren een driehoek vormen, het symbool voor de Goddelijke drievuldigheid: God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest. Dit is te zien in een venster van de Dom in Paderborn.

afb. 6 Holten

Het Zwijn
Het wilde zwijn heeft een overwegend positieve symbolische betekenis. Het mannelijke zwijn, de ever, is het beeld van een onverschrokken leger. Germaanse krijgers droegen vaak helmen, die de vorm hadden van een everkop. In Griekenland waren de helmen van de soldaten bedekt met aaneengesloten evertanden.

In de heraldiek stelt een everzwijn op een wapenschild een dappere en moedige soldaat voor, die ridderlijk tegen de vijand strijdt en niet zal vluchten.

Bij de Kelten was het zwijn een heilig dier en het symbool voor moed en kracht. Op helm en schild stonden afbeeldingen van het zwijn. Bij de doden werd zwijnenvlees in het graf gelegd als teerkost voor onderweg naar het hiernamaals,

In de Christelijke symboliek heeft het zwijn een negatieve betekenis en symboliseert dan onbeteugelde wildheid en duivelse machten.

Een positieve betekenis krijgt het zwijn als hij bij vrome kluizenaars in het bos bescherming zoekt voor de jagers. Het zwijn is het attribuut van de Heilige Aemilianus en de Heilige Columbanus.

afb. 9 De Hoge Veluwe met het Sint Hubertusslot, hert, hinde, everzwijn en moeflon. Boven aan het hert met een kruis tussen het gewei

Gelezen:
Manfred Lurker: Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman: Prisma van de Symbolen. Gemeentewapens in Nederland, een uitgave van de N.V. Bank voor Nederlandse Gemeenten.

Illustraties:
In de gemeentewapens van Nederland komt het hert of hertengewei tien keer voor: afb 1, het wapen met de zeehonden afb. 2 Zeewolde en afb, 3 Epe
De Vos komt vier keer voor: afb. 4 Dantumadeel
De haas staat drie keer op een wapen: afb. 5 Skarsterlân
Het everzwijn, één van de oudste wapenfiguren komt twee keer voor: afb. 6 Holten; en de wolf één keer: afb. 7 Kesteren
afb. 8 Venster van de Dom in Paderborn met drie hazen
afb. 9 De Hoge Veluwe met het Sint Hubertusslot, hert, hinde, everzwijn en moeflon. Boven aan het hert met een kruis tussen het gewei

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-3

door Rieny van Beek

Reeds in de oudste beschavingen beschikte men over kennis van de dieren en hun eigenschappen. Dit blijkt uit oude geschriften van o.a. de Egyptenaren, Grieken en Romeinen. Vaak werden deugden uitgebeeld door dierfiguren en vele godheden gingen vergezeld van een dier of hadden een lichaamsdeel van een dier.

Zo was de haan, als symbool voor strijdvaardigheid, het dier dat Mars, de god van de oorlog, begeleidde. De gans, als kleinere uitvoering van de zwaan, vergezelde de liefdesgodin Amor. In Egypte symboliseerde het varken die haar biggen opeet, de hemelgodin Noet, wier kinderen, de sterren, ‘s morgens verdwenen waren, maar ‘s avonds herboren werden.

De Egyptische godin Hathor, symbool voor te hun vrouwelijke vruchtbaarheid, werd afgebeeld als een vrouw met een koeienkop, haar betekenis is behoedend en beschermend. De Egyptische god Chnoem, symbool voor vruchtbaarheid omdat hij water schenkt, had een ramskop.

Stier, Os en Koe
De stier is het toonbeeld van levenskracht en mannelijkheid, maar ook van botte bruutheid en kracht. In de Egyptische mythologie speelt de Stier een belangrijke rol, hij is symbool voor vruchtbaarheid en wordt daarom als god vereerd. Zijn hoorns doen denken aan de maansikkel. Hij is een gewijd dier, dat gemummificeerd werd. De os, een gecastreerde stier, wordt gebruikt als werkdier. Hij is symbool voor geduldig dienen en vreedzame kracht. De koe staat symbool voor de moederlijk voedende krachten van de aarde. In India wordt de ‘heilige koe’ vereerd, die vruchtbaarheid en overvloed belooft. De stier, os of koe komt zes keer voor op een wapenschild van een Nederlandse gemeente. Het wapen van Edam-Volendam laat een stier en drie sterren zien, het schild wordt vastgehouden door een beer.

Schaap, lam en Ram
Het schaap is onnozel en onschuldig, een gewillige prooi voor de wolf. De schaapskudde wordt door herders gehoed en het schaap hierin is het beeld van argeloosheid en hulpeloosheid tegenover elke vijand.

Het lam is het symbool voor zuiverheid. In de bijbel noemt Johannes de Doper Jezus “het lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt’. In de vroegchristelijke kerk is het lam met kruisbanier, Agnus Deï, een symbool van Christus die de dood heeft overwonnen. Deze afbeelding is te zien in de catacomben van Rome. Het komt voor op het wapen van Velsen, Mijdrecht en Hellevoetsluis.

Schaap en ram staan in de symboliek tegenover elkaar. De ram is het symbool van kracht, vitaliteit en vastberadenheid. De Germaanse dondergod Donar werd vergezeld van een ram.

In de christelijke iconografie is de ram te zien in Abrahams offer. In plaats van zijn zoon Isaäk, offert hij een ram. Uit de ramshoorn is de bazuin of sjofar ontwikkeld, een Joods symbool voor oproep, waarschuwing en. aankondiging.

Gans
De gans is een symbool voor waakzaamheid; wanneer een onbekende de ganzenwei nadert, wordt hij verraden door het op gewonden gesnater van de ganzen. Toen de Galliërs het Kapitool wilden bestormen, werd Rome gered door de waakzaamheid van een koppel ganzen. Volgens een legende verborg Sint Maarten zich in een ganzenstal, toen hij zich uit bescheidenheid niet tot bisschop wilde laten wijden, maar het gesnater van de ganzen verried hem. Dit verraad wordt gewroken door het eten van de ‘Sint Maartensgans’.

De gans is ook een symbool voor domheid en praatzucht. In het middeleeuwse ‘tiarium’, een boek over de natuur, met daarin vooral aandacht voor zedenkundige elementen, worden wilde ganzen vergeleken met vrome lieden, die het grijze boetekleed dragen en zich ver van de wereld houden. De tamme ganzen lijken op de bont geklede stadslui en hun gesnater is als domme praat en roddel van de mensen.

De gans komt voor op het wapen van Goes, Wieringen en ‘s Gravenland.

Varken
Het varken is het symbool voor onreinheid. Bij de Joden en Islamieten is daarom het eten van varkensvlees verboden. In oude culturen, zoals bij de Germanen, Kelten en Grieken, symboliseert het varken daarentegen vruchtbaarheid en welvaart en wordt daarom graag geofferd en gegeten. Het betreft dan de vrouwelijke gedaante van het varken, de zeug.

In de christelijke iconografie is het varken een spotbeeld van de Joden en symboliseert vraatzucht en onwetendheid. Het is gebaseerd op het verhaal waarin Jezus de boze geesten van twee bezetenen in een kudde varkens liet varen, die vervolgens in de zee stortten en verdronken.

Het varken is een modern gelukssymbool en in gebruik bij nieuwjaarswensen. De betekenis gaat terug op een oud gebruik bij wedstrijden zoals schuttersfeesten. De als laatst geëindigde kreeg een varken als troostprijs.

In het wapen van Wilnis komt een varken voor onder drie bomen en een slang.

Hen
De hen is het beeld voor moederlijkheid, zoals een hen haar kuikens bijeenhoudt, zo houdt een moeder van haar kinderen. De kloek is symbool voor de bescherming van de zwakken.

Het beeld van de hen als domme kip wordt gebruikt voor mensen die praten zonder hun verstand te gebruiken.

De hen komt voor in het wapen van Obdam. Vroeger was dit de gemeente Hensbroek en het wapen liet een hen zien, zittend op een broek. De betekenis van broek in dit verband is echter drassig, laag land.

Gelezen:
Manfred J. Lurker, Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman, Prisma van de Symbolen.
Gemeentewapens in Nederland, uitgave van de Bank voor Nederlandse Gemeenten.

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-4.