Door Rieny van Beek

Het dier komt veel voor in spreekwoorden of gezegden, daarin wordt een eigenschap van het dier beschreven die van toepassing is op de mens. Enkele voorbeelden zijn: Zo sterk als een leeuw, zo mak als een lammetje. Zo sluw als een vos, zo koppig als een ezel. Zo wijs als een uil, zo listig als een slang. Zo trots als een pauw, zo vlug als een haas. Van een aantal dieren worden de eigenschappen en de symbolische betekenis daarvan nader bekeken.

Hert en Hinde
De symbolische betekenis van het hert is zachtmoedig en fier. Het afwerpen van het gewei en het weer aangroeien ervan geeft de kringloop in de natuur weer en is zo symbool voor het zich steeds vernieuwende leven.

In de Noorse mythologie komen vier herten voor, die grazen in de kroon van de wereldes ‘Yggdrasil’. Ze eten er de knoppen (uren), bloesems (dagen) en takken (jaargetijden) van af. Zij symboliseren hiermee het verstrijken van de tijd.

In het Chinees komt de klank voor het woord hert (lu) overeen met die voor rijkdom, daarom is het hert een symbool voor welgesteldheid.

In Japan is het hert het rijdier van de goden.

De oude Kelten geloven dat herten boodschappen overbrengen van de wereld van de goden naar die van de mensen.

In de heraldiek wordt vaak een hert op het wapen afgebeeld, het heeft dan de betekenis van zachtheid en soepelheid. Alleen het gewei op het wapenschild betekent kracht.

In de Middeleeuwen komen in de christelijke beeldhouwkunst en houtsnijkunst vaak herten voor. Een hert wat druiven van de wijnranken eet, is een symbool van de mens die op aarde reeds de hemelse genade proeft. Het hert dat naar water zoekt, is het beeld van de mens die God zoekt. Twee herten drinkend aan een waterbron, het symbool van Christus, is een symbool voor de doop. Herten worden daarom vaak af gebeeld op doopvonten.

Het hert is het attribuut van de Heilige Hubertus, schutspatroon van de jacht. Toen hij tijdens de jacht een groot hert achtervolgde, draaide deze zich om en Hubertus zag een groot lichtend kruis tussen zijn gewei.

De hinde is het symbool voor bevalligheid en snelheid.

In veel mythen is zij het symbool voor het vrouwelijk dierlijke dat demonisch van aard kan zijn, hoewel de hinde de indruk geeft een zacht wezen te zijn. De hinde komt vaak voor in oud-Europese sprookjes; hierin worden meisjes en jonge vrouwen in binden veranderd. De Heilige Egidius wordt vaak samen met een hinde afgebeeld.

Wolf en Wolvin
De wolf is het symbool van het kwade en de duivel; in de christelijke symboliek vormt hij een bedreiging voor de gelovigen, uitgebeeld als een schaapskudde. Een wolf in schaapskleren is het beeld van een valse profeet die erop uit is de eenvoudigen te verleiden.

Hoewel de wolf meestal een negatieve betekenis heeft, zijn er Heiligen die het verscheurende dier kunnen veranderen in een zachtaardig wezen, zoals Franciscus van Assisi en de Heilige Simpert van Augsburg; deze laatste zou een kind uit de muil van een wolf hebben gered en daarna de wolf gedwongen hebben het kind weer terug te geven aan zijn moeder.

In sprookjes komt de wolf voor als de boosdoener in dierengedaante, zoals in het sprookje ‘Roodkapje en de wolf’; of hij verandert als weerwolf in een bloeddorstig mens.

Bij de Romeinen was de wolf aan de oorlogsgod Mars gewijd; wanneer er een wolf gezien werd voor een veldslag, was dat een symbool van de komende overwinning.

In verschillende sagen wordt verteld van wolvinnen die kinderen zogen en grootbrengen. Hier is het gevaarlijke rootdier een beschermer van hulpelozen geworden. Verhalen over ‘wolfskinderen’ zijn bekend in India, China en Europa. Het bekendst is de sage van de tweeling Romulus en Remus die, nadat ze te vondeling waren gelegd, door een wolvin gezoogd werden. Toen zij volwassen geworden waren stichtten zij een nederzetting, die later de stad Rome zou worden.

De Vos
De Vos is het symbool van sluwheid en slechtheid. Zijn roodbruine kleur doet denken aan het vuur van de hel en daar om is hij een duivelssymbool.

In het Middeleeuwse dierenepos ‘Van den Vos Reinaerde’ worden de arglistige en boosaardige streken van Reintje beschreven. Ook enkele spreekwoorden geven de aard van de vos duidelijk weer, zoals: “Als de vos de passie preekt, boer pas op je kippen” en “de Vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken.

De vos heeft meestal een negatieve symbolische betekenis, toch is hij het attribuut van de Heilige Bonifatius.

De Haas
Haas en konijn worden in de symboliek niet onderscheiden.

Donkere vlekken op de volle maan doen denken aan een springende haas, daarom is de haas een maandier in veel oude culturen, zoals bij de Indiase Boeddhisten, Kelten, Hottentotten, Azteken, Chinezen en het oude Egypte.

De haas is het symbool voor waakzaamheid, omdat hij altijd met zijn ogen open slaapt, vreesachtigheid, vruchtbaarheid, weerloosheid en snelheid. Als lente symbool komt de paashaas voor met een mand met eieren, symbool voor de vruchtbaarheid.

In de Christelijke symboliek worden soms drie hazen afgebeeld, waarvan de oren een driehoek vormen, het symbool voor de Goddelijke drievuldigheid: God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest. Dit is te zien in een venster van de Dom in Paderborn.

Het Zwijn
Het wilde zwijn heeft een overwegend positieve symbolische betekenis. Het mannelijke zwijn, de ever, is het beeld van een onverschrokken leger. Germaanse krijgers droegen vaak helmen, die de vorm hadden van een everkop. In Griekenland waren de helmen van de soldaten bedekt met aaneengesloten evertanden.

In de heraldiek stelt een everzwijn op een wapenschild een dappere en moedige soldaat voor, die ridderlijk tegen de vijand strijdt en niet zal vluchten.

Bij de Kelten was het zwijn een heilig dier en het symbool voor moed en kracht. Op helm en schild stonden afbeeldingen van het zwijn. Bij de doden werd zwijnenvlees in het graf gelegd als teerkost voor onderweg naar het hiernamaals,

In de Christelijke symboliek heeft het zwijn een negatieve betekenis en symboliseert dan onbeteugelde wildheid en duivelse machten.

Een positieve betekenis krijgt het zwijn als hij bij vrome kluizenaars in het bos bescherming zoekt voor de jagers. Het zwijn is het attribuut van de Heilige Aemilianus en de Heilige Columbanus.

Gelezen:
Manfred Lurker: Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman: Prisma van de Symbolen. Gemeentewapens in Nederland, een uitgave van de N.V. Bank voor Nederlandse Gemeenten.

Illustraties:
In de gemeentewapens van Nederland komt het hert of hertengewei tien keer voor: afb 1, het wapen met de zeehonden afb. 2 Zeewolde en afb, 3 Epe
De Vos komt vier keer voor: afb. 4 Dantumadeel
De haas staat drie keer op een wapen: afb. 5 Skarsterlân
Het everzwijn, één van de oudste wapenfiguren komt twee keer voor: afb. 6 Holten; en de wolf één keer: afb. 7 Kesteren
afb. 8 Venster van de Dom in Paderborn met drie hazen
afb. 9 De Hoge Veluwe met het Sint Hubertusslot, hert, hinde, everzwijn en moeflon. Boven aan het hert met een kruis tussen het gewei

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-3