door Rieny van Beek

Reeds in de oudste beschavingen beschikte men over kennis van de dieren en hun eigenschappen. Dit blijkt uit oude geschriften van o.a. de Egyptenaren, Grieken en Romeinen. Vaak werden deugden uitgebeeld door dierfiguren en vele godheden gingen vergezeld van een dier of hadden een lichaamsdeel van een dier.

Zo was de haan, als symbool voor strijdvaardigheid, het dier dat Mars, de god van de oorlog, begeleidde. De gans, als kleinere uitvoering van de zwaan, vergezelde de liefdesgodin Amor. In Egypte symboliseerde het varken die haar biggen opeet, de hemelgodin Noet, wier kinderen, de sterren, ‘s morgens verdwenen waren, maar ‘s avonds herboren werden.

De Egyptische godin Hathor, symbool voor te hun vrouwelijke vruchtbaarheid, werd afgebeeld als een vrouw met een koeienkop, haar betekenis is behoedend en beschermend. De Egyptische god Chnoem, symbool voor vruchtbaarheid omdat hij water schenkt, had een ramskop.

Stier, Os en Koe
De stier is het toonbeeld van levenskracht en mannelijkheid, maar ook van botte bruutheid en kracht. In de Egyptische mythologie speelt de Stier een belangrijke rol, hij is symbool voor vruchtbaarheid en wordt daarom als god vereerd. Zijn hoorns doen denken aan de maansikkel. Hij is een gewijd dier, dat gemummificeerd werd. De os, een gecastreerde stier, wordt gebruikt als werkdier. Hij is symbool voor geduldig dienen en vreedzame kracht. De koe staat symbool voor de moederlijk voedende krachten van de aarde. In India wordt de ‘heilige koe’ vereerd, die vruchtbaarheid en overvloed belooft. De stier, os of koe komt zes keer voor op een wapenschild van een Nederlandse gemeente. Het wapen van Edam-Volendam laat een stier en drie sterren zien, het schild wordt vastgehouden door een beer.

Schaap, lam en Ram
Het schaap is onnozel en onschuldig, een gewillige prooi voor de wolf. De schaapskudde wordt door herders gehoed en het schaap hierin is het beeld van argeloosheid en hulpeloosheid tegenover elke vijand.

Het lam is het symbool voor zuiverheid. In de bijbel noemt Johannes de Doper Jezus “het lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt’. In de vroegchristelijke kerk is het lam met kruisbanier, Agnus Deï, een symbool van Christus die de dood heeft overwonnen. Deze afbeelding is te zien in de catacomben van Rome. Het komt voor op het wapen van Velsen, Mijdrecht en Hellevoetsluis.

Schaap en ram staan in de symboliek tegenover elkaar. De ram is het symbool van kracht, vitaliteit en vastberadenheid. De Germaanse dondergod Donar werd vergezeld van een ram.

In de christelijke iconografie is de ram te zien in Abrahams offer. In plaats van zijn zoon Isaäk, offert hij een ram. Uit de ramshoorn is de bazuin of sjofar ontwikkeld, een Joods symbool voor oproep, waarschuwing en. aankondiging.

Gans
De gans is een symbool voor waakzaamheid; wanneer een onbekende de ganzenwei nadert, wordt hij verraden door het op gewonden gesnater van de ganzen. Toen de Galliërs het Kapitool wilden bestormen, werd Rome gered door de waakzaamheid van een koppel ganzen. Volgens een legende verborg Sint Maarten zich in een ganzenstal, toen hij zich uit bescheidenheid niet tot bisschop wilde laten wijden, maar het gesnater van de ganzen verried hem. Dit verraad wordt gewroken door het eten van de ‘Sint Maartensgans’.

De gans is ook een symbool voor domheid en praatzucht. In het middeleeuwse ‘tiarium’, een boek over de natuur, met daarin vooral aandacht voor zedenkundige elementen, worden wilde ganzen vergeleken met vrome lieden, die het grijze boetekleed dragen en zich ver van de wereld houden. De tamme ganzen lijken op de bont geklede stadslui en hun gesnater is als domme praat en roddel van de mensen.

De gans komt voor op het wapen van Goes, Wieringen en ‘s Gravenland.

Varken
Het varken is het symbool voor onreinheid. Bij de Joden en Islamieten is daarom het eten van varkensvlees verboden. In oude culturen, zoals bij de Germanen, Kelten en Grieken, symboliseert het varken daarentegen vruchtbaarheid en welvaart en wordt daarom graag geofferd en gegeten. Het betreft dan de vrouwelijke gedaante van het varken, de zeug.

In de christelijke iconografie is het varken een spotbeeld van de Joden en symboliseert vraatzucht en onwetendheid. Het is gebaseerd op het verhaal waarin Jezus de boze geesten van twee bezetenen in een kudde varkens liet varen, die vervolgens in de zee stortten en verdronken.

Het varken is een modern gelukssymbool en in gebruik bij nieuwjaarswensen. De betekenis gaat terug op een oud gebruik bij wedstrijden zoals schuttersfeesten. De als laatst geëindigde kreeg een varken als troostprijs.

In het wapen van Wilnis komt een varken voor onder drie bomen en een slang.

Hen
De hen is het beeld voor moederlijkheid, zoals een hen haar kuikens bijeenhoudt, zo houdt een moeder van haar kinderen. De kloek is symbool voor de bescherming van de zwakken.

Het beeld van de hen als domme kip wordt gebruikt voor mensen die praten zonder hun verstand te gebruiken.

De hen komt voor in het wapen van Obdam. Vroeger was dit de gemeente Hensbroek en het wapen liet een hen zien, zittend op een broek. De betekenis van broek in dit verband is echter drassig, laag land.

Gelezen:
Manfred J. Lurker, Woordenboek van Bijbelse beelden en symbolen.
Hans Biederman, Prisma van de Symbolen.
Gemeentewapens in Nederland, uitgave van de Bank voor Nederlandse Gemeenten.

Dit artikel verscheen eerder in Knip-Pers 1993-4.