door Atty Broer

Zoals ik in de vorige Nieuwsbrief al schreef waren Leendert Hendrik Viruly en zijn vrouw, Annette Bartholine Christine van Pelt, beide afkomstig uit een gegoede familie. Annette werd op 16 oktober 1803 in Schiedam geboren als oudste kind van Martinus van Pelt en Maria Christina Loncq. Haar vader was brandewijnstoker in die stad. Het ging hem klaarblijkelijk voor de wind, want toen zijn vrouw in 1840 overleed en hij eigenaar werd van hun gezamenlijk bezit, bleek dat onder andere te bestaan uit de volgende onroerende goederen: vijf huizen met bijgebouwen en erven, vier branderijen met bijgebouwen en erven, twee pakhuizen, een aandeel in drie windkoornmolens en een aandeel in scheepstimmerwerf “De Nijverheid”, gelegen aan de Buitenhaven in Schiedam. Aan roerende goederen en geld ontbrak het de familie evenmin.

Leendert was het achtste kind uit het gezin van Jan Dionijs Viruly en Helena Hendrika Beumer. Hij werd op 2 maart 1800 geboren op de buitenplaats ‘s Gravenmade, gelegen in de gemeente Rijswijk. Hij was een telg uit het omvangrijke patriciërsgeslacht Vinily waartoe ook de latere vliegenier/schrijver Adriaan Viruly behoorde. Zijn vader was koopman, hij handelde onder andere in land. Het familiewapen van de Viruly’s wordt in het Nederlands Patriciaat 1933/34 als volgt beschreven: “In blauw een gouden dwarsbalk, vergezeld van drie omgekeerde hoefijzers, tusschen de twee hoefijzers een zilveren komeet. Helmteeken: een blauwgouden vlucht, waartusschen een hoefijzer van het schild. Dekkleeden: goud en blauw”.

Leendert vestigde zich op 18-jarige leeftijd in Schiedam in de wijk A nr. 154, in het bevolkingsregister staat dat hij landeigenaar is. Twee jaar later wordt in de huwelijksakte (1 december 1820, akte 77) vermeld dat hij koopman en koornwijnstoker is. Het jonge echtpaar bleef in Schiedam wonen tot 1842, steeds op hetzelfde adres. Op 20 juni 1842 verhuisden ze naar Delft waar ze de rest van hun leven bleven wonen in wijk 6, nr. 121 in een huis dat ze van Leenderts broer Pieter gekocht hadden. Hun huwelijk bleef kinderloos.

Dat ze in hun lange huwelijksleven maar op twee adressen in de bevolkingsregisters voorkomen wil niet zeggen, dat ze daar ook daadwerkelijk het hele jaar woonden. We zagen al dat Leendert landeigenaar en koopman was, koornwijnstoker wordt hij al leen in de huwelijksakte genoemd. Ook later is er nooit meer sprake van activiteiten in die branche. Nee, hij legde zich helemaal toe op de handel in land en huizen in het gebied tussen Schiedam, Schipluiden, Rijswijk en Delft, Midden Delfland dus. Daar bezat hij verschillende buitenplaatsen waar hij soms langere tijd woonde net zoals de rijke kooplieden uit Amsterdam in de 17de en 18de eeuw ‘s zomers op hun buitenplaatsen aan de Vecht of in het Gooi verbleven. Deze veronderstelling baseer ik op notariële akten waarin hij nogal eens Rijswijk, ‘s Gravenmade of Sion als woonplaats opgeeft, terwijl hij niet in het bevolkingsregister van Rijswijk voorkomt.

De gemeentearchivaris van Rijswijk vertelde me dat welgestelde mensen -en de Viruly’s waren de rijkste men sen die Rijswijk ooit binnen de grenzen gehad heeft, in 1850 hoorde hij al bij de tien hoogst aangeslagenen in de directe belastingen- het ook niet altijd meldden als ze verhuisden, die overheidsbemoeienis vonden ze beneden hun stand. Het landgoed ‘s Gravenmade was al sinds 1791 familiebezit, het bestond uit een herenhuis en een boerderij. Leendert was er in 1800 geboren en een jongere en oudere zuster eveneens. In 1792 kocht zijn vader ook het ernaast gelegen en veel grotere Oversteen waar de familie toen ging wonen en ‘s Gravenmade verhuurde aan de burgemeester van Den Haag. Het huidige ‘s Gravenmade is een van de weinige buitenplaatsen die nog in de gemeente Rijswijk overgebleven zijn.

De boerderij is er niet meer. In de 18de eeuw behoorden vijftig tot zestig buitenplaatsen tot de gemeente Rijswijk. De meeste zijn verloren gegaan, het enige wat soms rest is een bruggetje, een hek, een gevelsteen, een park of soortgelijke bouwkundige of natuurmonumenten.

Tussen 1850 en 1861 hebben de Viruly’s enige tijd op Sion gewoond, het tot woonhuis verbouwde koetshuis van de voormalige grote buitenplaats Sion. Het dankte zijn naam aan een klooster dat tot 1572 op die plaats gestaan bad. Omstreeks 1800 werd het afgebroken en werd de grond als tuinbouwgrond in gebruik genomen.

Alleen de toegangsbrug met hekken (1680) en de naam Sionsweg herinneren nog aan een groot verleden. Een bijzondere betekenis had het landgoed Keenenburg voor Viruly. Daar ontleende hij namelijk zijn titel “Heer van Keenenburg” aan, die ik voor het eerst in een notariële akte van 3 juni 1841 aantrof. Keenenburg was al in de Middeleeuwen bekend.

Het werd voor het eerst genoemd in 1046 toen de Hollandse graaf Dirk (de Derde?) een aanval van de Duitse keizer Hendrik III wist af te slaan door de omgeving onder water te zetten en Keenenburg en Vlaardingen veroverde. Het kasteel ging ten onder, maar in 1409 werd een nieuw “huis” gebouwd door graaf Willem van Beieren. Na diens dood kregen de Heeren van Keenenburg het in bezit. Toen dit geslacht in 1460 uitstierf kreeg het slot andere eigenaren. Over de ligging van het slot zegt A. J. van der Aa in zijn Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden: “Het slot Keenenburg stond op 2,5 uur Z.O. van ‘s Gravenhage, 1 uur Zuid van Delft, 2 min. O. van Schipluiden aan de Gaag. Het werd aldus genoemd omdat het omtrent den stroom de Keen gebouwd was. Het was een ruim gebouw met ene fraaije steenen poort aan den rijweg en de trekvaart. Het pronkte met eenen zwaren vierkanten toren van een sierlijk maaksel, met vrij hooge, spitse en wel uitgewerkte hangtorens op ieder der vier hoeken. De ruime singels, lanen en boomgaarden, waarmede het slot omringd was, gaven het een trotsch aanzien”. In 1798 werd het afgebroken, maar de naam van de heerlijkheid leefde voort en werd gegeven aan de hofstede die op de plaats van het slot gebouwd werd. Deze hoeve kwam in het bezit van Viruly en hij ging zich Heer van Keenenburg noemen. In 1839 kocht hij een dubbele bank van een zekere Vrouwe Hermina van Lockhorst van Tol van Veenhuyzen die deze bank in 1808 van de kerkmeesters van de Hervormde Kerk gekocht had en die afkomstig was van huize Keenenburg. In 1871 kopen de kerkmeesters hem weer terug (Ons Voorgeslacht, jrg. 20, 1965, nrs. 129-139). Waarschijnlijk voegde Viruly na de aankoop van Keenenburg het wapen van de Ridder Hofstad Keenenburg aan zijn familiewapen toe. Dat wapen, “een schild van zilver beladen met drie blaauwe Leliën geplaatst 2 en 1”, is op 14 juli 1819 door de Hooge Raad van Adel bevestigd. Het is als hartschild in het midden van de blauwe dwarsbalk in Viruly’s wapen opgenomen.

Het is onder andere te zien in een van de ingemetselde reliëfs boven de toegangspoort van het Hoogheemraadschap Delfland in Delft, die herinneren aan een aantal bekende. hoogheemraden uit het verleden. Zo komen we op de functie die Viruly jarenlang in het Hoogheemraadschap had. Van 1838 tot 1853 was hij hoofdingeland van het Hoogheemraadschap Delfland en van 1854 tot 1868 was hij hoogheemraad, d.w.z. dat hij deel uitmaakte van het dagelijks bestuur van het Hoogheemraadschap. Voor hem hadden zijn vader en een oudere broer en na hem een neef ook zulke functies bekleed. Dergelijke functies waren altijd voorbehouden aan invloedrijke grootgrondbezitters en gingen van vader op zoon of een ander familielid over. Dat Viruly rond 1840 al lang grootgrondbezitter was blijkt onder andere uit een lange lijst van vergunningen die hij aanvraagt om werkzaamheden aan zijn bezittingen te verrichten. In een Supplement Inventaris van het Oud-Archief van het Hoogheemraadschap van Delfland (1853-1857) vond ik er maar liefst 24. Het betrof bijvoorbeeld: het planten of juist verwijderen van bomen op een kade, het verleggen van een zandpad van het dorp Schipluiden naar de Zouteveenscheweg, het vernieuwen van duikers, het repareren of vernieuwen van dammen, het vernieuwen van hekken, enz.
Viruly’s eerste aankoop was waarschijnlijk die van een aandeel in de “Vriendschap” van stadsarchitect Cornelis van Bol ‘Es. Het betrof “een tuin, koepel, kolfbaan en verder getimmerte, gelegen in Kortland even buiten de Vlaardingse Poort aan de Franckenlandsche Weg te Schiedam, met alle de meubilaire goederen, billard, glaswerk, stoelen, tafels, tuingereedscbappen, enz” (not. akte, 4 december 1823). Hiermee begon een bijna eindeloze reeks van transacties. Uit de omschrijving van de percelen land die hij kocht krijgen we een aardig indruk van de bodemgesteldheid in Midden Delfland omstreeks het midden van de 19de eeuw. Er was nog heel wat moerassig onontgonnen land. Naast percelen weiland, hooiland en hakhout is er in akten ook regelmatig sprake van nog te vervenen land. Hij kocht zulke goedkope perceeltjes soms met de bepaling dat ze verveend opgeleverd moesten worden, de verkoper deed dus het zware werk en mocht dan wel de veenbagger (turf) houden, die overigens niet veel waard was. Zo kwam hij voor een zachte prijs in bezit van bruikbare grond die hij verpachtte of weer van de hand deed. Ook hier dringt zich evenals bij de manier van wonen- in de stad en op buitenplaatsen- een vergelijking op met de 17de eeuwse Amsterdamse kooplieden, die een belangrijke rol speelden bij de droogmaking van de Noord-Hollandse meren.
Behalve met de handel in onroerend goed was Viruly ook actief in de effectenhandel. Een totaal beeld van zijn bezittingen krijgen we uit de memorie van successie (een document waarin aangifte wordt gedaan van de nalatenschap) opgemaakt na zijn dood op 3 april 1881 aangegeven door zijn neef Jan Dionyszoon Viruly. Een greep eruit: 85 vermeldingen van aandelen en/of obligaties van buitenlandse spoorwegmaatschappijen en staten, zoals vier Russische, twee Amerikaanse, twee Nederlandse en een Italiaanse spoorwegmaatschappij; obligaties van staatsleningen van Nederland, Oostenrijk, Spanje, Brazilië, Egypte, Portugal, Turkije en Polen, aan onroerend goed de buitenplaatsen Ons Genoegen, Keenenburg, ‘s Gravenmade en Vredebest, 5 bouwmanswoningen en enkele woonhuizen en een herenhuis in Delft en voorts op tientallen locaties percelen wei- en hooiland, water en hakhout en tuinen. In kunst heeft Viruly blijkbaar geen geld belegd, nergens heb ik iets gevonden daaromtrent en er zijn van hem noch van zijn vrouw afbeeldingen in de vorm van een schilderij, tekening of silhouet bekend. Na aftrek van lasten bleef er aan erfenis een bedrag van f1.231.522 over dat verdeeld werd over een groot aantal (achter)neven en -nichten, maatschappelijke instellingen en de kerk. Zijn huishoudster werd bedacht met een jaargeld tot aan haar dood en voor andere personeelsleden waren er legaten. De juistheid van de opmerking van de gemeentesecretaris dat Viruly tot de rijkste mensen van Rijswijk behoorde is hiermee wel bewaarheid.

Geraadpleegde bronnen:
– Nederlands Patriciaat 1933/34.
– Nederlandsche Wapens van het Rijk de Provinciën en de Gemeenten, voorts de Waterschappen, Heerlijkheden, enz., dl II, beschreven onder toezicht van den Hoogen Raad van Adel.
– Kastelen en Buitenplaatsen, monumenten in Rijswijk, M. Brekelmans, Gemeente Rijswijk 1986.
– Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, A.J. van der Aa.
– Supplement Inventaris van het Oud-Archief van het Hoogheemraadschap van Delfland 1853-1887.
– Index van bestuursleden, secretarissen en fiscale ambtenaren, ca. 1290-heden.
– Kaart van Cruquius (1712).
– Kaart van Floris Balthasars (1611).
– Ons Voorgeslacht, jrg.20, 1965, nrs. 129-139.
– Notariële archieven in de gemeentearchieven van Schiedam, Rijswijk en Delft.
– Memories van Successie, Nationaal Archief Den Haag.

De driemaster

Dit schip lijkt het meest op een zogenaamd koopvaardijfregat, een combinatie van een koopvaardijschip en een oorlogsschip. In het boek “Verscheidene soorten van Hollandse vaartuigen” (uitgegeven eind 18de eeuw en opnieuw uitgegeven in 1967 bij de Europese Bibliotheek in Zwolle) vond ik verschillende afbeeldingen van de hand van Gerrit Groenewegen van zulke schepen. In de 17de en 18de eeuw werden koopvaardijschepen vanwege de kans op ontmoetingen met kapers op de lange, gevaarlijke routes naar Oost- en West-Indië stevig bewapend. Bovendien werden schepen in tijd van oorlog nog al eens als oorlogsschip ingeschakeld.

Ons geprikte schip is een 18de eeuws Hollands schip. Het is omstreeks 1820 gemaakt op papier van de firma C. en D. Blauw, die als watermerk “De Vrijheid” (Pro Patria) gebruikte. Het schip heeft een platte spiegel, alleen van een soort raamwerk voorzien en een galjoen, een verhoogde uitbouw aan de boeg waar als boegbeeld een leeuw prijkt. Het heeft twee dekken en een kampanje, het verhoogde achterdeel van het schip. De dekken zijn aan de zijkanten afgesloten, maar hebben wel geschutsopeningen, evenals de kampanje. Het schip vaart met bolle zeilen voor de wind.
Het werk is met een heel fijn pennetje of naaldje geprikt. De grote vlakken, zoals de zeilen, zijn ingevuld met golvende en rechte lijntjes met prikwerk ertussen. Op soortgelijke wijze is het kabbelende water weergegeven. De omtrek van de romp van het schip is vanaf de achterkant geprikt waardoor het schip als het ware van de achtergrond loskomt. Met verschillende prikpatroontjes zijn de drie kleuren van de Nederlandse vlag aangegeven. Grappig is dat de vlag aan de achtersteven de verkeerde kant op waait, tegen de wind in. Zou hij de goede kant uitwaaien dan zou hij teveel van de zeilen bedekken. Evenals in de Viruly-werken zijn in dit prikwerk een paar foutjes gemaakt. De top van de grote mast en de punt van de boegspriet steken door de omlijsting heen.

Aan het begin van deze serie over het prikwerk in ons museum noemde ik als voorbeeld van modem prikwerk onder andere de mapjes met voorbeelden om kaarten te maken, die onder de benamingen “ornare” en “perfomare” worden verkocht. Maar er wordt ook nog naar eigen ontwerp geprikt. Zo kwam het museum enkele jaren geleden in het bezit van drie leuke geprikte tafereeltjes gemaakt door mevrouw Jannie Rip, waaronder een klein jongetje zittend in het gras. In de kleding van het kind en in de bloemblaadjes is reliëf aangebracht en ze heeft losse bloemetjes, vogeltjes en een vlindertje er op geplakt. Verder zien we prikwerk ook toegepast in oud en modem knip-en snijwerk, bijvoorbeeld om grotere vlakken in te vullen of om het geheel te verstevigen. In het museum zien we dat bijvoorbeeld in de huwelijksstukken van Gerrit Schaafsma en Petronella Wassenaar (ca. 1845) en Ockert/Bredehoff (1727).

Ik denk dat deze kunstvorm niet snel zal verdwijnen, creatieve mensen zullen er altijd zijn en papier, schaar, mesje en prikpen liggen binnen ieders bereik. En dat er met zulk eenvoudig materiaal veel moois gemaakt kan worden heb ik geprobeerd u in mijn vervolgverhaal te laten zien.

Dit artikel verscheen eerder in de Nieuwsbrief van het Museum voor Papierknipkunst en Stichting W. Tj. Lever, 2004-1.

door Atty Broer

De pendanten
Deze twee stukken behoren tot de mooiste van ons museum. Ze zijn gemaakt ter gelegenheid van het huwelijk van Leendert Hendrik Viruly en Annette Bartholine Christine van Pelt, dat op 1 december 1820 in Schiedam gesloten werd. Ze zijn even groot (ca. 46 x 35 cm) en geprikt in velijnpapier afkomstig van de fa. J.D. Honig, een beroemde papiermaker in de Zaanstreek. Beide prikwerken zijn symmetrisch van opzet, maar de uitwerking is dat niet helemaal. Links en rechts klimmen rozentakken omhoog met fraai gevormde bloemen, knoppen en blaadjes waarin reliëf is aangebracht door van twee kanten te prikken en het papier aan de achterkant op te bollen.

Op het prikwerk voor Annette staan links en rechts aan de onderkant twee olifanten met opgeheven slurf wel beschouwd als symbool van de zachtmoedigheid, omdat het dier nooit met andere dieren vecht, behalve als het zelf aangevallen wordt en het bovendien heel voorzichtig omgaat met jonge en kleinere dieren. De beweeglijkheid van de slurf is met een bandering uitgedrukt. De grote oren en de huidplooien zijn met reliëf aangegeven. De achterlichamen zijn er niet, op de plaats daarvan zitten bloemenranken waarvan de stelen elkaar midden onder naderen waar ze overgaan in een uit kleine blaadjes bestaande cirkel waarin staat “Huwelijksfeest 1820”. Links en rechts zwemt een zwaan met een jong op de rug, symbool voor zuiverheid en gratie. Op het middengedeelte tussen de bloemenranken staan haar namen onder elkaar,

Annette Barte Christe Van Pelt met gekrulde hoofdletters en mooie schrijfletters met dunne ophalen en zware neerhalen waarvan de brede gedeelten met prikjes opgevuld zijn. Het geheel wordt beschenen door een stralende zon.

De opbouw van Leendert Hendriks werk is net als dat van zijn vrouw. Daar zien we dus ook de bloemenranken en de cirkel met “Huwelijksfeest 1820”, maar verder zijn voor hem andere attributen afgebeeld. Zo zien we onderaan links en rechts van de cirkel een hoorn des overvloeds, een anker (belooft houvast en veiligheid), een baal en een vat, kennelijk zaken die bij zijn beroep van “koopman en koornwijnstoker”, zoals in de huwelijksakte vermeld wordt, passen. De maker van het prikwerk wist toen nog niet dat Viruly zich minder zou bezighouden met de handel in stukgoederen dan wel met die in onroerend goed, met name land. Bovenaan in het midden staat een grote schaal op een voet met daarin een fontein, die op twee niveaus haar waterstralen naar alle kanten spuit. In het middengedeelte staan zijn namen onder elkaar.

De maker van beide stukken heeft bijna volmaakt werk afgeleverd. Bijna? Ja, want in beide heeft hij -vast expres- een klein foutje gemaakt. In het stuk voor Annette steekt een van de olifanten zijn slurf door de oranjebruine omlijsting en in dat van haar man is een klein blaadje aan de bovenzijde van het stuk niet ingevuld met prikwerk. Dit sluit aan bij de traditie van het aanbrengen van een fout in een kunstwerk, omdat men niet aan God gelijk is en dus in deze onvolmaakte wereld niet iets volmaakts kan of mag afleveren. Ook nu nog zien we dit toegepast bij bijvoorbeeld quiltwerk, tapijten en mozaïeken. Gezien de kwaliteit van zijn werk moet de maker een ruime ervaring gehad hebben. Helaas kennen wij zijn naam niet en we hebben nog geen ander werk van hem achterhaald. Jammer is ook dat prikwerk niet goed te fotograferen is, zodat we geen afbeelding in de nieuwsbrief kunnen tonen, maar de stukken behoren tot de vaste opstelling van het museum. Dus, wanneer u in Schoonhoven bent, ze zijn altijd te bekijken.

Viruly en zijn vrouw waren allebei afkomstig uit een gegoede koopmansfamilie. In de volgende nieuwsbrief hoop ik daar wat meer over te vertellen. Helaas verloopt het onderzoek naar Viruly’s achtergrond nogal moeizaam, omdat archiefstukken die ik wil raadplegen door gemeentelijke herindeling in midden Delfland van hun oorspronkelijke bewaarplaats (meestal het gemeentehuis) overgebracht zijn naar grotere archieven in de regio. Ook dat behoort bij het doen van onderzoek.

Dit artikel verscheen eerder in de Nieuwsbrief van het Museum voor Papierknipkunst en Stichting W. Tj. Lever, 2003-4.

door Atty Broer

Bloemenvaas
De bloemenvaas is in velijnpapier uit ca. 1808 geprikt. Velijnpapier is handgeschept papier dat geen afdruk van de ketting- en zeeflijnen laat zien. Het werd vervaardigd met een schepraam waarvan de zeef voorzien was van een fijn geweven koperdoek. Zo ontstond een mooie kwaliteit papier die onder andere gebruikt werd voor postpapier en beter drukwerk. Een Grieks aandoende vaas is weelderig opgemaakt met een groot boeket, samengesteld uit allerlei bloemen die in werkelijkheid nooit allemaal tegelijk bloeien, zoals we dat vaker zien op schilderijen. In de 17de eeuw hebben onder meer Jan Breughel de Oude en Ambrosius Bosschaert dergelijke schilderijen gemaakt. Eind 18de en begin 19de eeuw ontstond er klaarblijkelijk opnieuw interesse voor, want in een oude (1976) geïllustreerde catalogus van schilderijen van het Rijksmuseum vond ik er een flink aantal voorbeelden van.

Een daarvan (van een anonieme Zeeuwse schilder) zou de maker van ons priksel heel goed als voorbeeld gediend kunnen hebben. De vaas is bijna identiek en de compositie van bloemen komt ook vrijwel overeen. De maker heeft met een heel fijn prikpennetje gewerkt. De hoofdlijnen van vaas, bloemen en blaadjes heeft hij van voor naar achter geprikt en de details van de afzonderlijke bloemblaadjes en de vaas van achter naar voren, zodat enig reliëf is ontstaan. Dat wordt bovendien nog versterkt doordat hij de nerven van de blaadjes en de lijnen van de vaas aan de achterkant met de prikpen “getekend” heeft en gedeelten van bloemen en bladeren met een stomp voorwerpje opgebold heeft. Gezien de kwaliteit van dit prikwerk hield de maker zich vast wel vaker bezig met van deze liefhebberij.

De zandloper
Dit priksel is een zogenaamd vanitaswerk dat ons op symbolische wijze herinnert aan het verstrijken van de tijd en de vergankelijkheid van het leven. Behalve een zandloper zijn een doodshoofd -al of niet met gekruiste beenderen-, een bellenblazend kind, een uitgedoofde kaars, een viool met een gebroken snaar en klokken veel voorkomende symbolen die alle ongeveer dezelfde waarschuwing inhouden: memento mori of gedenk te sterven!

We zien ze onder andere in het herdenkingsknipsel voor Van Speijk en in een interessant knipsel (in de familie bekend als “Vadertje Tijd”) dat museumbezoekers ons onlangs toonden.

Op ons prikwerk staat op de bovenste helft van het blad een zandloper met aan weerszijden een doodshoofd met twee gekruiste beenderen. Aan de onderkant wijzen twee sikkels met de punten naar elkaar. De zandloper is omvat door een open krans van takken waarvan de uiteinden door twee putti gedragen worden. Met hun andere hand houden ze een kroon omhoog. Onder deze krans staat “Geen onderscheit van rang”, dan twee sierlijk gebogen takken en het vervolg van de tekst:

“Regtvaardig is de dood,
Hij ontziet geen graaf,
of koning,
Hij klopt zowel aan
het hof,
Als aan een boerewoning”.

Daaronder zijn weer takken geprikt en de hele voorstelling is met rozen omgeven. Het prikwerk is heel zorgvuldig uitgevoerd, beurtelings van voor naar achter en omgekeerd. Het daardoor ontstane reliëf geeft het geheel een levendige uitstraling. Er is machinaal papier voor gebruikt uit ca. 1850. Zandloper en sikkel zijn symbolen die hun oorsprong vinden in de Griekse mythologie. De god Kronos, de god van de tijd, wordt er meestal mee afgebeeld. Soms heeft de zandloper of Kronos zelf ook nog vleugels om ons eraan te herinneren dat de tijd vliegt. Dat zal velen van ons niet vreemd in de oren klinken. De sikkel herinnert aan de strijd om de wereldmacht die in de Griekse godenwereld in alle hevigheid eeuwenlang gewoed heeft en waarin Kronos zijn vader Uranus ontmande met een sikkel. In het Christendom worden in de late Middeleeuwen de zandloper en de sikkel (zeis) overgenomen als symbolen rond dood en begraven. Tot in de 20ste eeuw zien we ze op grafzerken afgebeeld. Schedels en andere beenderen kwamen daarbij. Omdat deze het laatst vergaan werden ze vroeger bij het ruimen van een graf bewaard in een knekelhuis of ossuarium dat bij elk kerkhof te vinden was. Bij mijn weten bestaan deze gebouwtjes nergens meer in Nederland, maar in het Gelderse dorpje Geesteren zit in de kerk nog een uit het knekelhuis afkomstige steen ingemetseld met het opschrift: “Anno 1633, Tredt hirbi en segget mi wie dat hir bur ofte edelman si” (treed hier binnen en zeg me wie hier boer of edelman is). De maker van ons priksel brengt ruim twee eeuwen later een tekst met een vergelijkbare boodschap in zijn werk aan. En jaren geleden heb ik in Trégastel, een dorp in Bretagne, een halfrond ossuarium gezien dat daar tegen het 13de eeuwse kerkje gebouwd was waar boven de toegangsdeur in het Latijn stond: “Heden ik, morgen gij, voor wie daaraan denkt verliest alles zijn waarde”. Het ossuarium werd niet meer gebruikt, maar de waarschuwing boven de deur is van alle tijden.

Prins Frederik
Een van de grotere prikwerken van ons museum betreft het portret van prins Willem Frederik Karel van Oranje Nassau (1797-1881), de jongere broer van Koning Willem II. Als voorbeeld voor het portret is een gravure van D. Sluyter naar een schilderij van H. Langerveld uit 1817 gebruikt.

[4] Hermanus Langerveld (1777-1830) was portretschilder en kreeg meteen na de benoeming van de prins tot Grootmeester Nationaal van de Orde der Vrijmetselaren in Nederland de opdracht een portret van hem te schilderen. Van 1816 tot zijn dood in 1881 heeft de prins deze functie bekleed. De jonge prins is afgebeeld staande achter een tafel. Hij is gekleed in militair tenue en draagt links op de borst de Militaire Willemsorde. Verder draagt hij de versierselen van de vrijmetselarij die bij zijn functie als grootmeester horen, om zijn hals het cordon met de zon en onderaan het rozenkruisjuweel. Dit juweel bestaat uit een liggende gradenboog waarop een pelikaan staat die zich de borst openpikt om met zijn bloed zijn jongen te voeden (zinnebeeld van de zelfopofferende liefde), er achter staat het kruis waaraan een rozentak ontspringt. Dit beeld is omsloten door benen van een passer waarop een kroon staat. Op latere leeftijd heeft hij dit juweel vervangen door een ander, omdat hij vond dat het teveel nadruk legde op de christelijke thematiek, terwijl godsdienst en levensbeschouwing van de leden juist geen rol mochten spelen bij de vrij metselaars. Op de klep van het schootsvel staat een stralende zon. Op de tafel liggen het boek “Wet en Orde” [5] waarin de regels van de maçonnieke werkwijze vastgelegd zijn (de prikker heeft de titel weggelaten). Op het boek liggen twee gekruiste degens en in zijn hand houdt hij de voorzittershamer. De achtergrond wordt gevormd door een gecannuleerde zuil links en in de rechterbovenhoek hangt een rond gedrapeerd gordijn met franje. Door briefcontact dat Henk van Ark enkele jaren geleden had met het Cultureel Maçonniek Centrum in Den Haag was al bekend dat zich daar een soortgelijk werk bevond, maar door tijdgebrek is het toen niet tot een nauwkeurige vergelijking gekomen. Die heeft pas onlangs plaatsgevonden. Ik ben met ons prikwerk naar Den Haag geweest om de twee stukken te vergelijken en om geïnformeerd te worden over de vrijmetselarij, een voor mij vrijwel onbekend onderwerp (later iets meer hierover). Het blijken vrijwel identieke stukken te zijn die zeker door dezelfde persoon gemaakt zijn. Beide werken zijn met een vrij grove pen geprikt in dezelfde papierkwaliteit. Het papier is naar alle waarschijnlijkheid velijnpapier (zie de bloemenvaas). Dat valt af te leiden uit de beide watermerken. In het Haagse stuk luidt dit, nog nauwelijks leesbaar: B1….v (of u)….Briel(e) en in het Schoonhovense VGS.

Omstreeks 1810 ontstond in de Zaanstreek de kunst van het velijnpapiermaken. Een van de papierfabrikanten die zich daar mee bezig hield in de periode 1775-1835 was de firma Blauw & Briel. Het lijkt niet te gewaagd te veronderstellen dat het Haagse papier daar gemaakt is. Het watermerk VGS in het Schoonhovense papier is waarschijnlijk het merk van de firma Van Gelder Schouten & Comp., eveneens een bedrijf in de Zaanstreek dat velijnpapier maakte. Beide prikwerken zullen in de jaren twintig van de 19de eeuw gemaakt zijn, in ieder geval voor 1830. Op 28 december 1830 werd namelijk het Haagse stuk aangeboden aan de Loge “L’enfant de la Vertue” in Veere door broeder J.L.A. Jacobse, die het in een begeleidende brief “een uitmuntend geprikt werk noemt (Bron: Notulen van de bijeenkomst van de Veerse loge). Na het opheffen van deze loge zijn de bezittingen in het CMC terecht gekomen, maar de betreffende brief is helaas verdwenen.

In het Haagse prikwerk zijn minder details aangebracht dan in het Schoonhovense en het is minder zorgvuldig geprikt. Het gordijn in de rechterbovenhoek is smaller en als rand heeft het een vijfdubbele rij prikjes gekregen, terwijl in het Schoonhovense stuk een bredere rand met een patroontje geprikt is. Bovendien is dat gordijn langer en rijker geplooid. De zuil heeft ook een rijkere versiering gekregen, evenals het tafelkleed. Op beide stukken ontbreekt de titel van het boek en van de versierselen van de vrijmetselarij heeft de prikker helemaal een potje gemaakt. Waarschijnlijk was hij (of zij) niet bekend met de symboliek van de organisatie. Van het rozenkruis is op beide priksels niet meer gemaakt dan een driehoek met een gebogen basis en de zon in het cordon lijkt in het Schoonhovense stuk meer op een bloem en in het Haagse werk meer op een ster. De naam van de prins heeft de maker -geheel afwijkend van de gravure- in schrijfletters weergegeven. Wat het meest opvalt aan beide werken is het is het gebrek aan gelijkenis van het gezicht van de prins op de gravure en dat in de priksels. Beide stukken overziend lijkt het alsof de maker zelf niet helemaal tevreden was met zijn werk en het nog een tweede keer heeft geprobeerd. Het Schoonhovense stuk zou dan het tweede moeten zijn. Het is helemaal voorgetekend en het is veel preciezer geprikt met rijkere versieringen dan het Haagse waarin geen spoor van potloodlijnen te zien is. De eerder genoemde onderlinge verschillen en afwijkingen van de gravure zijn de zelfde. De kwalificatie “uitmuntend geprikt werk” van broeder Jacobse vind ik dan ook rijkelijk overdreven.

Geraadpleegde literatuur:
“Christelijke symboliek en iconografie” prof.dr.J.J.H.Timmers, 1987
“Zandloper, zeis en Pierlala” Dr. G.T.Haneveld, Utrecht 1995
“Prisma van de symbolen”(Ned.vert.), prof.dr. Hans Biedermann, München, 1911
“Dood en Begraven” tentoonstellingscatalogus, 1980
brochures en mondelijke informatie van het C.M.C, Den Haag
schriftelijke informatie van de K.B., Den Haag

Dit artikel verscheen eerder in de Nieuwsbrief van het Museum voor Papierknipkunst en Stichting W. Tj. Lever, 2003-3.